گاوخونی در باتلاق / فاجعه زیست محیطی در فلات مرکزی ایران

«رسانه مسئولیت اجتماعی»- مریم شقاقی:بحران زیست محیطی در ایران تشدید شده و بسیاری از منابع طبیعی مهم کشور در وضعیت بحرانی قرار گرفته اند.این در حالی است که برخی از این بحران ها با سروصدای رسانه ای همراه می شود و در مقابل برخی در سکوت به فراموشی سپرده می شود. در حالی که همه […]

«رسانه مسئولیت اجتماعی»- مریم شقاقی:بحران زیست محیطی در ایران تشدید شده و بسیاری از منابع طبیعی مهم کشور در وضعیت بحرانی قرار گرفته اند.این در حالی است که برخی از این بحران ها با سروصدای رسانه ای همراه می شود و در مقابل برخی در سکوت به فراموشی سپرده می شود.

در حالی که همه نگاه ها به ساخت پتروشیمی در منطقه میانکاله و دریاچه ارومیه است این روزها خبر می رسد که باتلاق گاوخونی در قلب فلات ایران به صورت کامل خشک شده است. باتلاقی که یکی از منابع طبیعی مهم فلات مرکزی ایران به شمار می رود و در اکوسیستم منطقه تأثیر زیادی دارد.

براساس اظهارات مجتبی ذوالجودی معاون سازمان محیط زیست  با وجود اینکه سد زاینده رود نسبت به سال گذشته با افزایش ذخیره ۸۸ درصدی مواجه بوده اما این افزایش سطح آب برای تالاب گاوخونی رهاسازی نشده و در حال حاضر این میراث طبیعی کشور در حال نابودی است و ۹۹ درصد سطح آن خشک شده است.

این در حالی است که به گفته حسین اکبری، معاون محیط‌ زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان، براساس تصاویر ماهواره‌ای می‌توان گفت که این تالاب تقریبا به صورت صد درصد خشک شده و تنها دو یا سه درصد در قسمت شمالی آن کمی مرطوب است.

دلایل خشک شده تالاب گاوخونی

عامل اصلی خشک شدن تالاب گاوخونی که در جنوب شرقی استان اصفهان و در انتهای حوضه آبریز زاینده‌رود قرار دارد در فهرست تالاب‌های کنوانسیون بین‌المللی حفاظت از تالاب‌ها (کنوانسیون رامسر) به ثبت رسیده، تامین نشدن حقابه محیط‌زیستی آن در طول دهه‌های گذشته است و آن طور که معاون اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان گفته است، در طول ۲۲ سال اخیر، به ندرت حقابه قابل قبولی گاوخونی به این تالاب اختصاص پیدا کرده و در سال آبی جاری (یکم مهر ۱۴۰۱ تا پایان شهریور ۱۴۰۲) نیز تا کنون تقریبا هیچ حقابه مشخصی به این تالاب نرسیده است و در ماه‌های اخیر تنها اندکی پساب کشاورزی وارد تالاب شده که حجم آن به گونه‌ای است که نمی‌تواند حتی یک درصد از مساحت تالاب را هم مرطوب نگه دارد.

روند عدم تخصیص حقابه مورد نیاز به تالاب گاوخونی به علت بارگذاری‌های بیش از حد مصارف آبی در حوضه آبریز زاینده رود بخصوص در بخش‌های کشاورزی و صنعت، در طول دو دهه اخیر ادامه داشته است و این مساله باعث شده که این تالاب در حال تبدیل شدن به یکی از کانون‌های اصلی گرد و غبار در مرکز فلات ایران باشد؛ به نحوی که حتی اخیرا علی محمد طهماسبی بیرگانی، دبیر ستاد ملی مدیریت پدیده گرد و غبار، تالاب گاوخونی را از جمله مناطق غبارخیز کشور معرفی کرده است. این در حالی است که به گفته منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان، ریزگردهای برخاسته از تالاب گاوخونی علاوه بر استان اصفهان، می‌تواند استان‌های قم، تهران، چهارمحال‌وبختیاری، مرکزی و یزد را نیز تحت تاثیر قرار دهد.

چرا بحران گاوخونی تشدید شد؟

حکمرانی غیراصولی و مدیریت غیر یکپارچه آب در حوضه زاینده‌رود، همکاری و مشارکت ضعیف استان‌های اصفهان و چهارمحال و بختیاری در اجرای برنامه مدیریت تالاب گاوخونی، تداوم بارگذاری نامتوازن و تخصیص بی‌رویه آب برای کشاورزی و صنعت، عدم تخصیص مستمر حقابه رودخانه زاینده‌رود، عدم اصلاح الگوی مصارف و بهنگام سازی آن با تغییرات اقلیمی، تمرکز یک هفتم صنایع کشور در حوضه زاینده‌رود، انتقال آب زاینده‌رود به دیگر حوضه‌های آبریز، تراکم جمعیت، کاهش نسبی بارش، عدم تحویل حقابه گاوخونی، ایجاد فضای سبز گسترده (چمن)، کشت محصولات پر مصرف نظیر برنج و صیفی‌جات در اقلیمی خشک و نیمه خشک و برداشت‌های غیرمجاز از آب‌های سطحی و زیرزمینی از مهم‌ترین عوامل مؤثر در تشدید بحران گاوخونی است.

این در حالی است که تأثیر جریان آب در رودخانه زاینده‌رود برای تالاب گاوخونی و همچنین تأمین آب مورد نیاز سفره‌های زیرزمینی در رفع چالش‌های زیست‌محیطی ضروری است و در صورت تداوم وضع موجود، تالاب گاوخونی به شرایط بی‌بازگشت نزدیک می‌شود.

وضعیت در گاوخونی هرسال بدتر از سال گذشته است و باوجود اینکه هرساله مقداری آب وارد زاینده‌رود می‌شود  اما آبی راهی تالاب‌های اطراف نمی‌شود. کارشناسان معتقدند تا زمانی که زاینده‌رود به‌طور کامل احیا و سیراب نشود، آب به تالاب‌های خشکیده اطراف زاینده‌رود نخواهد رسید.

خشک شدن تالاب گاوخونی علاوه بر اینکه معیشت مردم منطقه را به مخاطره انداخته، باعث افزایش بیکاری و مهاجرت ساکنان بومی شده است. همچنین پوشش گیاهی و زیستگاه‌های جانوری را نیز دچار تغییر کرده و شیوع بیماری‌هایی مانند سرطان رشد داشته است.

بحران گرد‌و‌غبار گاوخونی‌ بیخ گوش اصفهان

استان اصفهان با ۲۸ شهرستان در مناطق بیابانی کشور قرار دارد و نیمی از شهرستان‌های آن تحت تاثیر این شرایط هستند. کانون‌های گردوغبار و خیزش ریزگردها از معضلاتی است که شرایط اقلیمی در زمان‌های مختلف برای این استان به ارمغان آورده و مشکلات فراوانی را برای زیرساخت‌ها و مناطق مسکونی اصفهان به همراه داشته است.

شرایط خشکسالی و کاهش بارش‌ها در استان اصفهان باعث افزایش کانون‌های گردوغبار و مخاطرات حاصل از آن شده تا جایی که به گفته کارشناسان استان اصفهان با داشتن بیش از ۷۵ روز ناسالم از نظر هوای پاک یکی از بی‌سابقه‌ترین شرایط بحرانی خود را پشت سر می گذارد.

از طرفی خشک شدن زاینده‌رود وضعیت ریزگردها را در اصفهان بحرانی‌تر کرده است چراکه بستر این رودخانه و اراضی اطراف آن و به‌ویژه تالاب گاوخونی به کانون‌های جدیدی در تولید گردوغبار تبدیل شده‌اند و حتی وزش بادهای سبک نیز موجب خیزش این نقاط می‌شود. خشک شدن ۲۰ ساله زاینده‌رود علاوه‌بر شرایط اقلیمی نتیجه مدیریت نادرست در گذشته است که حالا مسائل حیاتی همچون هوای پاک و فرونشست را در استان اصفهان نشانه رفته و نیازمند توجه جدی است.

استان اصفهان شرایط خاصی در بخش کانون‌های گردوغبار دارد. این استان علاوه بر کانون‌های نقطه‌ای، ۲ میلیون و ۸۳۳ هزار هکتار از مساحت استان تحت تاثیر کانون‌های فرسایش بادی است و یک میلیون و ۵۵۰ هزار هکتار از آن کانون‌های بحران فرسایش بادی هستند که در شهرستان‌های بیابانی استان اصفهان قرار دارند.

اراضی بیابانی و شن‌زارهای اصفهان به طور عمده در بخش‌های شمالی و شرقی استان قرار دارند و نیمی از شهرستان‌های استان در این محدوده هستند. استان اصفهان مرکز سقل مسیرهای ترانزیتی، صنایع و مناطق استراتژیکی است و در عین حال ۱۰ درصد بیابان‌های کشور را دارد و بر اثر پدیده خیزش گردوغبار سالانه بیش از ۴۰۰ میلیارد تومان خسارت به اراضی کشاورزی، مناطق مسکونی و جاده‌ها در این استان وارد می‌شود.

اراضی کشاورزی رها شده در سطح استان و به ویژه در حاشیه زاینده‌رود حالا به نقاط بحرانی جدیدی از نظر خیزش گردوغبار تبدیل شده و هوای پاک اصفهان را هدف گرفته‌اند؛ کانون‌هایی که نیازمند توجه جدی است و در صورت عدم رسیدگی به آنها، اقدامات انجام شده در حوزه بیابان‌زدایی نیز بی‌نتیجه می‌ماند.