«رسانه مسئولیت اجتماعی»- مریم شقاقی: آمارها نشان میدهد تا سال ۲۰۵۰ میلادی نزدیک به ۵۵ درصد نیازهای آبی بشر از منابع آب زیرزمینی استحصال میشود و اگر به همین صورت ادامه یابد، ۷۰ درصد کشورهای جهان به نوعی با تنش آبی روبرو میشوند.
در دهههای پیش مطابق آمارها، کشور ما از ۱۳۰ میلیارد مترمکعب منابع آب زیرزمینی برخوردار بود اما در ۲۰ سال گذشته منابع آب تجدیدشونده به ۱۱۰ میلیارد مترمکعب و در ۶ سال گذشته به کمتر از ۱۰۰ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.
بیش از ۳۰۰ دشت از ۶۰۹ دشت کشور به عنوان «دشت ممنوعه» اعلام شده است که در آنها بیش از اندازه از سرمایه ذخیره راهبردی آب استفاده میشود و به همین دلیل، سالانه نزدیک به پنج میلیون متر مکعب بیلان منفی را شاهدیم؛ بخش عمدهای از این دشتها در نواحی مرکزی و شرق ایران قرار دارند.
برداشتهای بیرویه، حفر چاههای غیرمجاز، عدم نظارت کافی بر میزان برداشتهای فراتر از میزان پروانه بهرهبرداری موجب افت سطح و کاهش کیفیت آبزیرزمینی، نشست زمین در تعدادی از دشتها و پایین آمدن محسوس آبدهی چاهها و در معرض نابودی شده قرار گرفتن تعدادی از آبخوانهای کشور شده است.
هشدار سازمان ملل به ایران و برخی کشورهای آسیایی
به گزارش «رسانه مسئولیت اجتماعی» سازمان ملل نسبت به تبعات برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی در ایران و کشورهای آسیایی هشدار داد. گزارش ۲۰۲۲ توسعه آب نشان میدهد هشت کشور آسیایی که ایران نیز در بین آنها قرار دارد، ۷۵درصد کل آبهای زیرزمینی جهان را برداشت میکنند. از آن سو ۵۰درصد شهرهای جهان به منابع آبهای زیرزمینی وابسته شدهاند که موضوعی نگرانکننده است.
از آنجا که جهان در معرض تغییرات اقلیمی قرار دارد، توجه بیشتر به نحوه مدیریت آب و پرهیز از سوءاستفاده از آبهای زیرزمینی محور اصلی گزارش سازمان ملل است.
توصیه این نهاد بینالمللی استفاده بهینه و هوشمندانه از منابع آب زیرزمینی به عنوان ضامن تداوم توسعه کشورهاست. نویسندگان این گزارش تاکید دارند، نمیتوان از پتانسیل گسترده آبهای زیرزمینی و نیاز به مدیریت دقیق این حوزه برای تامین مصارف خانگی و تولید غذا در زمینهای کشاورزی چشمپوشی کرد.
از آنجا که در قرن جدید چیزی قریب به ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومترمکعب از منابع آب زیرزمینی جهان بر اثر برداشت شدید کم شده، تنظیمگری درست منابع آب زیرزمینی در سالهای پیشرو حیاتی است. از آنجا که شواهد رسمی از عدم تغییر در میزان جهانی برداشت آبهای زیرزمینی حکایت دارد، اکوسیستم زمین بهعنوان پایه اصلی حیات بهشدت ضعیف شده است.
گزارش تاکید دارد برداشت آبهای زیرزمینی تنها در اروپا تثبیت شده و حتی روبه کاهش است. این گزارش سهم بخش کشاورزی از برداشت از آبهای زیرزمینی را ۶۹درصد عنوان میکند، در حالی که ۹درصد منابع صرف بخش صنعت و ۲۲درصد نیز برای مصارف خانگی برداشت میشود.
در این گزارش علت ازدیاد برداشت آب در بخش کشاورزی در کشوری نظیر ایران، پرداخت یارانههای انرژی است که به تاراج منابع آبی در روستاها منجر شده است.
بخش کشاورزی یکی از متهمان تاراج منابع آب زیرزمینی
بخش کشاورزی که یکی از متهمان اصلی تاراج منابع آب زیرزمینی است، در این گزارش مورد توجه ویژه قرار گرفته است. از آنجا که امنیت غذایی جهان، بهویژه در سه بخش تولیدات کشاورزی، دامپروری و فرآوری مواد غذایی به آبهای زیرزمینی متصل است، پایداری امنیتی غذایی در گرو پایداری منابع آب زیرزمینی است.
گزارش صراحتا تاکید میکند به منظور برآوردن نیازهای جهانی آب و کشاورزی تا سال ۲۰۵۰، از جمله افزایش ۵۰درصدی تقاضای غذا، خوراک و سوخت زیستی نسبت به آمارهای سال ۲۰۱۲، لازم است بهرهوری مصرف آب در بخش کشاورزی بهشدت ارتقا یابد.
به اذعان نویسندگان گزارش، در وضعیت کنونی افزایش بهرهوری بخش کشاورزی اغلب از طریق تشدید برداشت از آبهای زیرزمینی صورت میگیرد که این رویه باید با کاهش مصرف آب در تولید کشاورزی جهان تغییر کند.
در نسخه ۲۰۲۲ گزارش جهانی آب تخمین زده شده که آلودگی ناشی از توسعه بخش کشاورزی بر آلودگی سکونتگاهها یا رشد صنایع سبقت گرفته و عوامل اصلی تخریب آبهای زیرزمینی و ساحلی شناخته شده است. نیترات، از کودهای شیمیایی و آلی، شایعترین آلاینده انسانی در آبهای زیرزمینی در سطح جهان است.
در عین حال حشرهکشها، علفکشها و قارچکشها در صورت استفاده بسیار یا دفع نادرست میتوانند آبهای زیرزمینی را با مواد سرطانزا و سایر مواد سمی آلوده کنند. در عین حال، یکی از تاثیرات مشاهدهشده و گسترده تغییر اقلیم که بر پر کردن جایگاههای آبهای زیرزمینی تاثیر میگذارد، تشدید بارش است.
ضعف جدی در قوانین پیشگیری از آلوده کردن آب یکی از دلایل رواج رهاسازی مواد سمی در آبهای زیرزمینی است که باید اصلاح شود. در عین حال برقرسانی به روستاها نسبتی مستقیم با توسعه برداشت از آبهای زیرزمینی دارد. این دو موضوع لازم است به عنوان بخشی از سیاست کشاورزی کشورها در سطوح ملی، حوضه و آبخوان مورد توجه قرار گیرد.
وضعیت ایران در گزارش ۲۰۲۲
گزارش با نگاهی به وضعیت حاکم بر بخش آب در خاورمیانه و جهان عرب، برخی از دلایل وضعیت بیثبات آبهای زیرزمینی در جنوب غرب آسیا را یادآور میشود. گزارش تاکید دارد که اهمیت آبهای زیرزمینی برای امنیت آب منطقه که شرایط آب و هوایی آن در حال تغییر است درک نشده است.
در عین حال، بهبود وضعیت استفاده از آبهای زیرزمینی مستلزم بهبود حکمرانی از طریق سیاستها و قوانین، رویکردهای مدیریتی نوآورانه، افزایش استفاده از فناوریها، بودجه اختصاصی برای شناخت بهتر منابع و افزایش همکاریهای منطقهای است.
در ایران که یکی از پنجکشور با بالاترین سطح برداشت آبهای زیرزمینی است، شرایط خاص است. ایران در نتیجه این وضعیت در شمار کشورهایی قرار گرفته که مناطق متعددی از آن با بحران فرونشست روبهرو شده است.
شواهد این گزارش که با عنوان «آب زیرزمینی؛ نادیده را قابل دیدن کنیم» از وابستگی شدید بخش کشاورزی ایران به آبهای زیرزمینی در حد ۸۷درصد کل منابع آبی مورد استفاده حکایت دارد.
این عدد برای مصارف خانگی حدود ۱۱درصد و برای بخش صنعت ۲درصد بوده است؛ سطحی که در کنار عربستانسعودی، هند و پاکستان از بالاترین درصدها در کل جهان است. این منابع تا ۹۰درصد کل حجم صرف تولید مواد علوفهای و غذایی شده است. گزارش دلیل چنین وضعیتی را یارانههای هنگفتی میداند که به بخش انرژی پرداخت شده و اثر چشمگیری بر برداشت آبهای زیرزمینی دارد.