سید ابوالفضل میرقاسمی:مسئولیت اجتماعی مفهومی است که طی دهه‌های اخیر، در جهان و همچنین در کشور ما مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. علیرغم ادبیات نسبتاً قوي از مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها این موضوع، یک مفهوم وسیع، پیچیده و در حال تکامل مستمر است که نگرش‌ها و ایده‌هاي متنوعی را دربرمی‌گیرد.
سازمان بین‌المللی استاندارد ، استاندارد ایزو 26000 را برای مسئولیت اجتماعی بخش خصوصی و دولتی ارائه داده است.
استاندارد ایزو 26000 ، مسئولیت اجتماعی را به شرح زیر بیان می‌کند:
مسئولیت یک سازمان برای اثربخشی تصمیمات و فعالیت‌های خود بر جامعه و محیط از طریق رفتار شفاف و اخلاقی
استاندارد ایزو 26000 برای کمک به سازمان‌ها جهت اجرای توسعه‌ی پایدار طراحی شده است که شامل اصول ذیل می باشد:
پاسخ‌گویی ،شفافیت فعالیت‌های سازمان،رفتار اخلاقی، توجه و احترام به اجرای قانون، احترام به منافع و علائق سهامداران و احترام به حقوق انسانها.
بطور خلاصه، مسئولیت اجتماعی یعنی انجام دادن صحیح کارها با رعایت منافع مستقیم و غیرمستقیم مجموعه ذینفعان حقیقی و حقوقی (نقل از وبسایت بنیاد توسعه فردا)
بر اساس یادداشت وبسایت راسخون:مسئولیت اجتماعی یک چارچوب و محدوده اخلاقی است که در آن وظایف مختلفی که تمامی آنها دارای *منافع* برای جامعه هستند، بر عهده فرد، سازمان و یا نهادی خاص گذاشته میشود.
این مفهوم به صورت دقیق‌تر به معنای انجام وظایف فردی به وسیله تک تک افراد جامعه است که انجام این وظایف باعث میشود تا
تعادل مناسبی بین اکوسیستم و قتصاد جامعه برقرار شود.
استفاده از لفظ وظیفه ، نشان می‌دهد که هر فرد در حالت عادی باید به این وظایف واقف بوده و نقش خود را در حفظ این تعادل به صورت مشخص پذیرفته و ایفا کند.
البته در اکثر جوامع، این مفهوم، یک حوزه قانونی الزام آور نبوده و بیشتر در حوزه اخلاق مطرح میشود.
در جوامع بیشتر توسعه یافته که در چارچوب اخلاق،وظایف فردی دارای اهمیت بیشتری است، مسئولیت اجتماعی مفهومی اجباری و البته پذیرفته شده توسط اکثر افراد جامعه دارد.
اما در سایر جوامع که از نظر سطح فرهنگی دارای فقر هستند، چنین مسئولیت‌هایی معنای خاصی نداشته و کمتر کسی خود را ملزم به انجام و رعایت آنها می داند.
خوشبختانه درآموزه‌های دین مبین اسلام و همچنین فرهنگ غنی ایران زمین، موضوعاتی نظیر نوع دوستی کمک به نیازمندان، انجام کار خیر و توجه به باقیات صالحات (برای جلب رضای الهی) مدنظر بوده است.
پیش بینی سازوکارهایی نظیر پرداخت خمس ، زکات ، صدقه ، رد مظالم، کفاره گناهان، هبه کردن، نذ و نیاز، وقف و نظایر آن در احکام اسلامی و یا برگزاری مراسم گلریزان در زورخانه محلات برای کمک به هم محلی‌های گرفتار و دچار مشکلات زندگی، و یا فعالیت عیاران در زمینه کمک به نیازمندان از مصادیق آن می باشد.
طبق تعریف بانک جهانی ، توانمندسازي(توان افزایی) به مفهوم گسترش و بسط آزادی انتخاب افراد و اقدام براي شكل دادن زندگي افراد است.
اين مفهوم به معناي كنترل بر منابع و تصميمات است. به توسعه و بسط دارايی‌ها و توانايي‌هاي فقرا براي مشاركت، گفتگو و چانه زنی، تأثير، كنترل و مسئوليت‌پذير و پاسخگو كردن مؤسسات و نهادهايي كه بر زندگي آنان تأثير مي‌گذارند، توانمندسازي گفته مي‌شود.
(نقل از کتاب توانمندسازی و کاهش فقر).
در تعریف عمومی، توانمند سازی یک فرآیند چند جانبه اجتماعی است که به مردم کمک می کند تا کنترل زندگی خودشان را در دست بگیرند.
توانمندسازي يک فرايند از پايين به بالا و بامشارکت همه اقشار محروم جامعه درباره سرنوشت خودشان است و از مفاهيم اساسي توسعه اجتماعي محسوب مي شود.
2- طرح موضوع :
با توجه به مقدمه فوق، دو سئوال ذیل مطرح میشود:
الف- نقش مسئولیت اجتماعی در توانمندسازی و کاهش فقر چیست؟
ب- آیا دستگاه های دولتی، موسسات عمومی، بخش خصوصی، دانشگاه‌ها، مراکز علمی-پژوهشی، رسانه‌ها، نهادهای مدنی و اعضای جامعه جهت شناخت وظیفه و ایفای نقش خویش در قالب مسئولیت اجتماعی، نیاز به آموزش و ظرفیت سازی (توانمندسازی یا توان افزایی) دارند؟
پاسخ سئوال الف:
مطمئنا میتوان از ظرفیت مسئولیت اجتماعی در حوزه توانمندسازی (توان افزایی) و کاهش فقر و رفع محرومیت استفاده نمود.
به شرط آن که از اقدامات نمایشی و تبلیغاتی اجتناب شود و به اصول و مبانی توانمندسازی توجه شود. چنانچه حکمروایی خوب حاکم باشد و دستگاه‌های اجرایی، نهادهای مدنی، مراکز علمی و پژوهشی، بخش خصوصی (در قالب مسئولیت اجتماعی بنگاه‌ها – CSR)، رسانه‌ها و اعضای جامعه به نقش و وظایف خویش آشنا باشند و به ایفای نقش خویش پای‌بند باشند، علی القاعده
نباید در جامعه اثری از فقر، محرومیت و نابرابری باشد!
کافی است متناسب با شرائط فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی کشور، معیارها و شاخص‌هایی جهت ارزیابی میزان رعایت مسئولیت اجتماعی نهادهای مختلف و همچنین مردم عادی، تدوین و تعیین شوند و اطلاع رسانی گسترده ای صورت پذیرد.
ضمنا آموزش‌های لازم از طریق رسانه‌های مختلف ارایه شود تا عموم مردم و مسئولین و کارکنان دستگاه‌ها با نقش و اهمیت مسئولیت اجتماعی در تحقق توسعه پایدار و دستیابی به عدالت اجتماعی آشنا شده و به تدریج، تشویق به رعایت آن اصول و مبانی شوند و در صورت کوتاهی از انجام وظیفه و یا ارتکاب خطا، مورد مواخذه و تنبیه قرار گیرند (البته طبق ضوابط و مقررات قانونی مصوب و ابلاغ شده که از قبل به اطلاع عموم مردم رسانده شده است).
البته تمرین، فرهنگ سازی و نهادینه شدن آنها نیاز به آموزش و زمان دارد.
می‌بایست سازوکارهایی جهت شفاف سازی و سهولت دسترسی به آمار و اطلاعات دستگاه‌ها (دست اندرکاران) و عملکرد آنها فراهم شود تا مطالعات بررسی و ارزیابی شاخص‌ها و تعیین میزان اثربخشی اقدامات دستگاه‌ها در حوزه عمل به مسئولیت اجتماعی تسهیل شود.
از طرف دیگر، نهادهای مدنی و اعضای جامعه، هم می‌بایست رأسا به وظیفه خویش عمل کنند و هم رعایت مسئولیت اجتماعی سایر دست اندرکاران را مطالبه کنند (در یک جامعه باز، مطالبه گری و نظارت بر اقدامات سایر دستگاه‌ها و نهادهای تاثیرگذار در تحقق توسعه پایدار و عدالت اجتماعی یک وظیفه عمومی است).
پاسخ سئوال ب:
با توجه به جدید بودن و پیچیده بودن موضوع مسئولیت اجتماعی، مطمئنا همه دست اندرکاران کلیدی در این حوزه، نیاز به آموزش و ظرفیت سازی (توانمندسازی یا توان افزایی) دارند. از طرف دیگر، نهادهای متولی می‌بایست قوانین و مقررات مورد نیاز را تدوین، تصویب و ابلاغ نمایند و همچنین سازوکارهای مناسب جهت فرهنگ سازی و تشویق و ترغیب مردم و دستگاه‌ها به رعایت اصول و مبانی مسئولیت اجتماعی را فراهم نمایند.
3- استفاده از ظرفیت مسئولیت اجتماعی بنگاه‌ها* در حوزه آموزش ، ظرفیت سازی و توان افزایی
یکی از راه‌های تبلیغات، برندسازی و کسب حُسن شهرت و اعتبار برای بنگاه‌های اقتصادی (فعال در بخش‌های مختلف دولتی و خصوصی) همانا انجام کارهای عام المنفعه در راستای دستیابی به خیر و منفعت عمومی جامعه است. اعطای کمک‌های نقدی و جنسی برای رفع نیازهای اولیه خانواده‌های نیازمند (بخصوص خانواده ایتام دچار فقر مطلق) لازم است به شرط آنکه عزت نفس و کرامت انسانی رعایت شده (لزوم کمک به ایشان بصورت پنهانی و با رعایت اصل حفظ آبروی مددجویان و خانواده ایشان) و سبب وابستگی ایشان به کمک‌های بیرونی نشود!
به منظور حفظ عزت نفس مددجویان، ضرورت دارد که پس از رفع نیازهای اولیه (نیازهای اضطراری و ضروری) خانواده مددجو، بستری فراهم شود برای ارایه خدمات آموزش، ظرفیت سازی، توان افزایی (توانمندسازی)، مهارت آموزی، مشاوره شغلی و اشتغالزایی تا میزان وابستگی خانواده مددجو به کمک‌های بیرونی به تدریج کاهش یافته و قطع شود.
بنگاه‌های اقتصادی در قالب مسئولیت اجتماعی خویش هم می‌توانند از اقدامات آموزشی و ظرفیت سازی (توان افزایی) مددجویان حمایت کنند و هم در راستای مهارت آموزی، از امکانات خویش برای ارایه خدمات کارآموزی و یا کارورزی (با هدف کسب تجربه و مهارت) استفاده نمایند. و یا اینکه در جذب و استخدام نیروی کار جدید، سهمیه ای به خانواده ایتام و بی‌سرپرست مددجو اختصاص دهند.
جمع بندی و پیشنهادات :
انتظارات از بنگاه‌های اقتصادی در حوزه مسئولیت اجتماعی (CSR):
– حمایت از ارایه خدمات آموزشی، ظرفیت سازی و توان افزایی (توانمندسازی)
– فراهم نمودن بستری برای مهارت آموزی مددجویان از طریق ارایه خدمات کارآموزی و یا کارورزی
– اولویت دادن به خانواده مددجویان در زمان جذب و استخدام نیروی انسانی جدید
– شبکه سازی و حمایت از کسب‌وکارهای خُرد و خانگی متعلق به مددجویان
– کمک به رونق اقتصادی کسب‌وکارهای خُرد و خانگی مددجویان از طریق تکمیل زنجیره ارزش، برندسازی، بسته بندی، بازاریابی و بازاررسانی محصولات ایشان (و در صورت امکان، فراهم نمودن بستر صادرات محصولات ایشان)