«رسانه مسئولیت اجتماعی»-منیژه بازیار: مدیران صنعت پتروشیمی در سال های اخیر مدعی ایجاد اشتغال در جامعه محلی و کل کشور بوده اند و یکی از شعارهای اصلی خود را در راستای مسئولیت اجتماعی ایجاد اشتغال عنوان کرده اند.
این در حالی است که صنعت پتروشیمی در هیچ کجای دنیا راه‌حل اشتغال‌زایی محسوب نمی‌شود و باید در کشور ما نیز با چنین دیدی به آن نگاه شود. براساس رتبه‌بندی سازمان ملل، صنعت پتروشیمی در بین ۲۹ صنعت، در رتبه آخر اشتغال‌زایی قرار گرفته است که نشان می‌دهد، رفع بیکاری با احداث پروژه‌های جدید پتروشیمی خواب و خیالی بیش نیست.
در ایران در سیاست های کلان یا تصمیم گیری های سیاسی، مهم ترین ارزش صنعت پتروشیمی در ایجاد اشتغال و توسعه صنعتی محیط پیرامون خلاصه می شود و از سایر مزیت های رقابتی و نسبی این صنعت که از آن به عنوان زنجیره ارزش افزوده صنعت پتروشیمی نامبرده می شود، تا حدود بسیاری غفلت شده است.
تحقق ارزش های مورد نظر در صنعت پتروشیمی (کسب ارزش افزوده، ایجاد اشتغال و توسعه صنعتی) در کنار نیاز به توسعه متوازن صنعت پتروشیمی، ارتباط مستقیم با توسعه مطلوب صنایع میان دستی و پایین دستی پتروشیمی و درنهایت تکمیل زنجیره ارزش این صنعت دارد، اما نسبت رشد این دسته از صنایع به صنایع بالادستی پتروشیمی بسیار کم و غیر قابل مقایسه است، زیرا توسعه صنایع پایین دستی کشور دچار مشکلات و موانع متعدد است.
وضعیت اشتغال در صنعت پتروشیمی
صنایع پتروشیمی به‌عنوان صنایعی سرمایه‌بر شناخته می‌شوند که نسبت به میزان سرمایه‌گذاری انجام‌شده اشتغال‌زایی چشمگیری به همراه ندارند، ضمن اینکه پیوندهای پسین و پیشین این صنعت با اقتصاد ملی کشور ما کم است.
از سوی دیگر ما برای ایجاد و توسعه صنعت پتروشیمی در کشور به تکنولوژی و سرمایه خارجی نیاز داریم. حتی در تامین برخی مواد اولیه مانند کاتالیست‌ها برخی وابستگی‌هایی داریم که ایجاد شغل در صنعت پتروشیمی با تکیه به توان داخل را زیر سوال می‌برد.
«ظرفیت محدود خوراک‌های پتروشیمی» و «اشباع بودن بازارهای جهانی» از دیگر چالش‌هایی است که با توجه به آن ایجاد اشتغال گسترده در صنعت پتروشیمی با اما و اگرهایی همراه می‌شود.
بررسی‌ها از ۶ هلدینگ پتروشیمی فعال در بازار سرمایه نشان می‌دهد که تعداد کارکنان این صنعت چیزی در حدود ۶۳ هزار نفر است، این درحالی است که بیش از ۱۴۰ شرکت زیرمجموعه این هلدینگ‌ها هستند. از طرفی ۲۸ پتروشیمی فعال در بازار سرمایه نیز جمعا ۲۵ هزار نیروی کار را در خود جای داده‌اند.
مجموع سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در این صنعت نیز طی سالیان ۷۹ میلیارد دلار بوده است؛ بنابراین میانگین تعداد نیروی کار هر شرکت فعال در این صنعت به‌طور میانگین کمتر از ۵۰۰ نفر بوده و براساس اشتغال ایجادشده، هزینه ایجاد هر شغل ۳۰ میلیارد تومان تخمین زده می‌شود. این درحالی است که میانگین تعداد کارکنان هر شرکت در صنعت نساجی در حدود ۹۰۰ نفر، در صنعت کانی‌های فلزی ۲۶۰۰ نفر، در کانی‌های غیرفلزی ۱۰۰۰ نفر و در فلزات اساسی در حدود ۳۵۰۰ نفر بوده است.
بنابراین صنعت پتروشیمی سرمایه‌بر بوده و زمانی می‌تواند صنعتی اشتغال‌زا و عامل تسریع رشد اقتصادی باشد، که اشتغال‌زایی را صرفا در احداث یک مجتمع پتروشیمی خلاصه نکنیم؛ بلکه آن را درقالب مجموعه‌ای که شامل یک مجتمع پتروشیمی و صنایع پایین‌دستی استفاده‌کننده از محصول تولیدی آن مجتمع هستند، ترسیم کنیم.
پتروشیمی درجهت اشتغال‌زایی نیست
صنعت پتروشیمی یکی از مهم‌ترین صنایع ایران به‌شمار می‌رود. این صنعت در کشور ما موتور محرک توسعه اقتصادی بوده و در سال‌های اخیر رشد بسیار مطلوبی داشته و اگرچه هنوز راه زیادی تا شکوفایی این صنعت باقی است، اما در سال‌های اخیر این صنعت توانسته با رشدی مطلوب به ارز‌آورترین صنعت ایران تبدیل شود.
این صنعت تا پایان نیمه‌سال ۱۴۰۰ شمسی با ۷۰ مجتمع تولیدی در سرتاسر کشور با تمرکز بر هاب‌های عسلویه و ماهشهر، روزانه حدود یک‌میلیون بشکه معادل نفت‌خام از انواع سوخت و خوراک‌های مایع و گازی را به ۴۰ میلیون تن محصول نهایی در زنجیره‌های مختلف تبدیل می‌کند.
این مواد درنهایت به ۳۴ میلیون تن محصول نهایی تبدیل می‌شود که براساس اطلاعات سال ۹۹ تقریبا ۱۴ میلیارد دلار ارزش دارد و ۹ میلیارد آن صادر می‌شود و ۵ میلیارد دلار نیز در داخل کشور به فروش می‌رسد.
کشور ما با در اختیار داشتن بیش از ۳۳ تریلیون مترمکعب ذخایر متعارف گاز طبیعی و ۱۵۷ میلیارد بشکه ذخایر قابل برداشت نفت‌خام، از پتانسیل و مزیت نسبی مناسبی برای این صنعت برخوردار است و نه‌تن‌ها دارای خوراک کافی نفت و گاز بوده، بلکه به‌دلیل سواحل طولانی، امکان صادرات محصولات پتروشیمی را نیز دارد.
چنین مزیت‌هایی موجب‌شده، ساخت مجتمع‌های پتروشیمی همواره یکی از گزینه‌های مسئولان برای محرومیت‌زدایی و اشتغال‌زایی باشد. در‌واقع مزیت‌های بی‌بدیل صنعت پتروشیمی در ایران موجب‌شده، تا این صنعت همواره به‌عنوان یکی از صنایع اشتغال‌زا معرفی شود.
با این وجود کارشناسان و فعالان صنعت پتروشیمی عقیده دارند اصولا هدف نخست ایجاد صنایع پتروشیمی در هیچ کجای دنیا ایجاد اشتغال نبوده و در ایران نیز نباید این‌گونه باشد. علاوه‌بر این ایجاد اشتغال از طریق تکمیل زنجیره تولید در صنعت پتروشیمی نیز آنچنان که در اعداد و ارقام‌ها توسط مسئولان ذکر می‌شود، امکان‌پذیر نخواهد بود.
وعده هایی که محقق نشده است
در مقاطعی، تصویب و ساخت مجتمع‌های پتروشیمی در نقاط مختلف کشور اوج گرفت، به‌طوری که نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی و استانداران و فرمانداران، برای برداشتن گامی مثبت درجهت رونق اقتصادی و اشتغال‌زایی در حوزه انتخابیه یا حوزه فعالیت خود، همواره به‌دنبال گرفتن مصوبه احداث مجتمع‌های تولیدی بزرگ بوده‌اند که در این بین، مجتمع‌های پتروشیمی جزء اولویت‌های اصلی بوده است.
نیمه‌کاره ماندن برخی مجتمع‌های پتروشیمی حاصل چنین رویکردی بود. در‌مورد برخی مجتمع‌های پتروشیمی هم که تکمیل شد، انتظارات نادرستی در بین ساکنان مناطق میزبان این مجتمع‌های پتروشیمی در‌مورد اشتغال‌زایی ایجاد شده بود که عموما به‌دلیل ماهیت صنعت پتروشیمی، انتظارات و توقعات صحیحی نبود؛ چراکه یک مجتمع پتروشیمی به‌تنهایی نمی‌تواند اشتغال‌زایی بالایی داشته باشد.
اصولا صنایع پتروشیمی به‌عنوان صنایعی سرمایه‌بر شناخته می‌شوند که نسبت به میزان سرمایه‌گذاری انجام‌شده اشتغال‌زایی چشمگیری به همراه ندارند و این مهم یک اصل پذیرفته شده در سیاستگذاری کشور‌های دیگر است.
بررسی آخرین اطلاعات صنعت پتروشیمی نشان می‌دهد که تعداد کارکنان ۲۸ شرکت پتروشیمی فعال در بازار سرمایه در‌مجموع ۲۵ هزار ۹۱۹ نفر بوده که در‌واقع به‌صورت میانگین در هر پتروشیمی شاهد به‌کارگیری ۹۲۵ نفر بوده‌ایم.
این درحالی است که اشتغال‌زایی در این شرکت‌ها چندان پایدار نبوده به‌طوری که در‌مجموع این ۲۸ شرکت، در حدود ۵ هزار و ۳۰۵ نفر به‌صورت رسمی و ۲۰ هزار و ۳۵۸ نفر درقالب قرارداد‌های موقت، مدت موقت، پیمانی یا شرکتی مشغول به‌کار شده‌اند. این‌ها درحالی است که با نگاهی به صنایع دیگر بورسی متوجه اشتغال‌زایی پایین پتروشیمی‌ها می‌شویم.
