توسعه پایدار

مفهوم توسعه پایدار

توسعه فرایند گذار از وضع موجود به وضع مطلوب در عرصه های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است. توسعه به مثابه نهالی است که باید غرص شود و با مراقبت و مواظبت رشد کرده، بالنده شده تا به ثمر بنشیند. آنچه در این فرایند نقش آفرینی می کند چگونگی تعامل انسان با طبیعت در ظرف زمان است. البته مبحث توسعه موضوع جدیدی نیست. بهبود شرایط زندگی انسان و استفاده بهینه از منابع و امکانات مادی و معنوی، در طول تاریخ از دغدغه های اصلی جوامع انسانی بطور اعم و متفکران، صاحبان نظر و حاکمان بطور اخص بوده است. دوره پارینه سنگی، نوسگی، مس و مفرغ، انقلاب صنعتی و دوره کنونی بیانگر سیر تکامل اندیشه انسان برای چگونگی بهره وری از امکانات و منابع موجود در طبیعت بوده است.

بیشتر بخوانید...

در مبحث رشد و توسعه نیز دانشمندان نظریه پردازی های متعدد، متکثر و متعارضی ارائه داده اند؛ اما بطور مشخص پس از جنگ جهانی دوم و از دهه ۱۹۵۰ میلادی این پارادایم فکری به لحاظ کمی و کیفی گستره وسیعی یافته است، به گونه ای که هم اکنون به گفتمان حاکم در دنیای کنونی بدل شده است.
در طول بیش از شش دهه از عمر حاکمیت گفتمان توسعه، مکاتب مختلفی چون مکتب نوسازی، وابستگی و نظام جهانی در یک فرایند تعارضی و بعضاً تعاملی نظریاتی را در خصوص چگونگی توسعه یافتگی ارائه داده اند.
پژوهشگران مکتب نوسازی یا مدرنیزاسیون در میان صاحب نظران غربی و عمدتاً از دانشگاههای امریکای شمالی به نظریه پردازی پرداخته اند. ایشان معتقدند توسعه فرایند گذار از جوامع سنتی به جوامع مدرن است. کسانی همانند دانیل لرنر، ماریون لوی، نیل اسملسر، ساموئل آیزنشتات، گابریل آلموند و … توسعه را از منظر کشورهای توسعه یافته غربی مورد مطالعه قرار داده اند. این مکتب علت اصلی توسعه نیافتگی کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه را با نگرشی درون گرا بر عوامل و موانع داخلی نظیر فرهنگ سنتی، فقدان انگیزه پیشرفت، سرمایه گذاری اندک، دولتهای استبدادی و ناکارآمد و … متمرکز کرده اند. این دیدگاه با استفاده از دو نظریه تکامل گرایی و کارکردگرایی چگونگی گذار کشورهای پیشرفته غربی از جامعه سنتی به جامعه مدرن را تبیین می کند و این فرایند را سرمشق و الگویی برای کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه می داند. در مقابل این جریان فکری مکتب وابستگی قرار دارد که از دیدگاه کشورهای توسعه نیافته به موضوع می نگرد و با نگاهی “برون گرا” نظریه “درونگرایانه” مکتب نوسازی را مورد انتقاد قرار داده، عامل توسعه نیافتگی را در روابط استثمار گرایانه و تجربه استعمار و ایجاد شکاف بین مرکز و پیرامون مورد توجه قرار می دهد. خواستگاه این نگرش دانشگاههای امریکای جنوبی است. کسانی چون آندره گوندر فرانک، دوس سانتوس، سمیرامین، کاردوزو، فورتادو… بر این باورند که روابط و مناسبات ناعادلانه بین المللی باعث عقب ماندگی و توسعه نیافتگی کشورهای پیرامونی شده است. بطور طبیعی قطع و یا تضعیف این روابط و مناسبات ، گام اول کشورهای توسعه نیافته در مسیر توسعه و پیشرفت خواهد بود.
مکتب دیگری که در خصوص توسعه نیافتگی نظریه پردازی نموده است، مکتب نظام جهانی والرشتاین و همفکران اوست. این مکتب بر خلاف نظریه نوسازی که سطح تحلیل خود را بر چگونگی رشد و توسعه کشورهای پیشرفته استوار می ساخت و برغم نظریه وابستگی که کانون توجه خود را بر توسعه نیافتگی کشورهای پیرامون متمرکز ساخته بود، با تقسیم کشورها به مرکز، شبه پیرامون و ییرامون، واحد تحلیل خود را یک گستره تحقیقاتی بسیار وسیع در چارچوب نظام جهانی قرار می دهد. والرشتاین با تقسیم تاریخ اقتصاد سرمایه داری به دو دوره، از قرن شانزدهم تا سال ۱۹۴۵ میلادی و بعد از آن فرایند تحولات اقتصاد جهانی را مورد مطالعه قرار داده و بر این باور است که با پویش های تاریخی نظام جهانی ، احتمال ارتقاء از موقعیت پیرامونی به شبه پیرامون و از شبه پیرامونی به مرکز و برعکس وجود دارد. کما اینکه کشورهایی چون انگلستان، ایالات متحده امریکا، آلمان که زمانی در موقعیت نیمه پیرامونی بوده اند، توانسته اند به موقعیت کشورهای مادر یا مرکز انتقال پیدا کنند. همینطور انتقال برخی از کشورهای پیرامونی شرق آسیا به موقعیت های بالاتر و برتر در دهه های اخیر نمونه هایی از این فرایند تحولات است. برعکس کشورهایی مثل اسپانیا، پرتغال و هلند که با نزول رتبه و جایگاه مواجه شدند. والرشتاین بر این باور است که اغتنام از فرصت هایی که در نظام جهانی ایجاد می شود و همینطور از طریق دعوت و یا اعتماد به نفس امکان ارتقاء و پیشرفت از یک مرحله نازلتر به مرحله بالاتر وجود دارد.
به موازات طرح این نظریه ها در عرصه عمل نیز موضوع توسعه با فراز و فرودها و تحولات مفهومی همراه شده است. ابتدا واژه رشد به معنای افزایش تولید ناخالص ملی مد نظر قرار گرفت؛ اما عملاً معلوم گردید که رشد اقتصادی و عقلانیت ابزاری لزوماً رشد فرهنگی، سیاسی، و اجتماعی را به ارمغان نخواهد آورد. این نقصان زمینه تحول و تکامل رشد اقتصادی به توسعه را فراهم آورد و جنبه های مختلف زندگی انسانی از جمله حوزه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را مد نظر قرار داد. متعاقباً معلوم شد که چه بسا یک واحد سیاسی به توسعه دست یابد؛ اما به دلیل استفاده غیر بهینه از منابع موجود و عدم توجه به جنبه های زیست محیطی، تداوم توسعه محل تردید جدی باشد، لذا مفهوم توسعه پایدار جایگزین توسعه شد. بر این اساس کمیسیون جهانی توسعه و محیط زیست در سال ۱۹۸۷ میلادی عنوان داشت، توسعه ای پایدار است که بتواند احتیاجات نسل کنونی را بدون تخریب توانائیهای نسلهای آینده برای برآورده ساختن نیازمندی های آنان تامین کند. بنابر این در گفتمان توسعه پایدار خوشبختی چند جانبه نسل کنونی و نسلهای آینده مورد توجه و عنایت قرار گرفت.

تعریف توسعه پایدار

مفهوم توسعه پایدار ناظر بر این واقعیت انکار ناپذیر است که ملاحظات مربوط به اکولوژی می تواند و باید در فعالیتهای اقتصادی به کار گرفته شود. این ملاحظات شامل ایده ایجاد محیطی منطقی است که در آن ادعای توسعه به منظور پیشبرد کیفیت همه جنبه های زندگی مورد چالش قرار می گیرد(راد کلیف، ۱۳۷۳،ص ۳۴).
در مورد توسعه پایدار تعاریف متعددی وجود دارد که بعضی از آنها عبارت اند از:
توسعه پایدار به معنای تلفیق اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی برای حداکثر سازی رفاه انسان فعلی بدون آسیب رسانی به توانایی نسلهای بعدی برای برآوردن نیازهایشان است(۱۱.P.2001.OECD ).
این تعریف دو مفهوم را در بر دارد:
۱. مفهوم نیاز، به ویژه نیازهای اساسی فقرا که در اولویت درجه یک قرار می گیرد.
۲. توسعه پایدار تحت تاثیر محدودیتهای ناشی از وضعیت اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی است و بنابر این اهداف توسعه پایدار باید در هر کشوری به طور عملیاتی و خاص همان کشور تعریف شود.

تعریف دیگر توسعه پایدار

اصول توسعه پایدار

با توجه به تعاریف و بحثهای ارائه شده در مورد پایداری، مفروضات اصلی توسعه پایدار را می توان به شرح زیر عنوان کرد:
۱- کنار گذاشتن تصور قدر قدرتی انسان. تصور قدر قدرتی انسان از اینجا ناشی شد که انسان در مسیر عروج تمدن و تکنولوژی به چنان توانمندی تکنولوژیک دست یافت که نه تنها خروج از آشیان اکولوژیک برای او میسر گردید بلکه تصور کرد که مالک و قادر محیط خود است و هر کاری را می تواند انجام دهد. حاصل چنین تصوری غفلت از ظرفیت نگهداشت و تحمل نظامهای اکولوژیک از یک سو و نادیده گرفتن این واقعیت از سوی دیگر است که انسان فقط یک ارگانیزم از مجموعه ارگانیزمهای محیط طبیعی است و نه بیشتر و باید روابط معقول و متعادلی با دیگر موجودات نظام هستی کره زمین داشته باشد.

بیشتر بخوانید...

۲-اکوسیستم بسیار مهم تر از درک و تصور فعلی است. کیفیت و کارکردهای اکوسیستمها و خدماتی که ارائه می دهند، به مراتب مهم تر از آن چیزی است که در برنامه ریزی توسعه و در تصور عمومی وجود دارد یا مردم آن را درک می کنند. همین امر به ویژه درباره نظامها و آن دسته از کارکردهای پشتیبان حیات از اهمیت بیشتری برخوردار است که با همه تلاشهای انجام شده برای کمی کردن و درک بیشتر آنها هنوز بیان آنها در قالب اصطلاحات و واژه های اقتصادی ممکن نیست.
۳- عدالت و برابری. شامل برابری درون نسلی، برابری درون کشوری، برابری جنسیتی، برابری بین کشورها و برابری بین نسلها است.
۴- آشتی توسعه و پایداری. فلسفه اصلی توسعه پایدار آشتی بین توسعه و پایداری از طریق دقت و توجه کافی به همه اهداف از نظر سیستمی و کل گرایانه است. به عبارت دیگر در حالی که بسیاری از سیاستهای توسعه در گذشته بر اساس نظریه رشد بود، توسعه پایدار رشد را یک عامل اقتصادی می داند و بر پایداری اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و طبیعی یا زیست محیطی تاکید می کند و به تلفیق اهداف اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و سیاسی تا حد امکان و ایجاد رابطه مبادله در جایی که تلفیق ممکن نیست می پردازد.
۵- مشارکت و وفاق. مشارکت وسیع در تصمیم گیری یکی از پیش نیازهای توسعه پایدار است و موجب مشروعیت تصمیمات و برنامه و پشتیبانی در اجرای آنها می شود. مشارکت به نوبه خود یک هدف است و اصل اساسی برابری را ممکن می سازد و می تواند سبب وفاق در مورد آرمان بلند مدت و حرکت به سوی پایداری گردد(۹.p.2001.tt al.kirkpatrick ).
۶- مردم محوری. محور بودن انسان یک اصل اساسی است که با پارادایم پایداری فلسفه آن و نیز با اصل مشارکت و وفاق همخوان است(همان).
۷- برنامه جامع، چرخه ای و تلفیقی. عالیتها و برنامه های توسعه پایدار باید با گسترش مداوم، همه موارد را دربر گیرد و یک نظام تلفیقی مناسب از همه فعالیتهای مرتبط و ضروری و نیز فعالیتهای کوتاه مدت تا بلند مدت را به وجود آورد. یک مقوله مهم دیگر در برنامه ریزی توسعه پایدار قبول مفهوم چرخه ای در برنامه ریزی است. این بدان معنا است که کار برنامه ریزی یک باره به اتمام نمی رسد و لذا هیچ ضرورتی برای در نظر گرفتن همه موارد ضروری از ابتدا نیست و می توان از ساده و کم شروع کرد و در چرخه های بعدی آن را تکمیل نمود.
۸- نگاهی نظام مند و کل گرایانه. توسعه پایدار با نگرشهای تک بعدی یا تک عاملی همخوان نیست و از نظر تلفیق اهداف مختلف اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و سیاسی توجهی کل گرایانه دارد و در بررسی پایداری درونی و بیرونی سیستم از دید سیستمی استفاده کند.
۹- ساخت بر روی آنچه هست. دلیلی وجود ندارد که همه چیز از ابتدا شروع شود. خاصیت چرخه ای برنامه ریزی توسعه پایدار این است که می توان از یک پایه موجود(مثل یک برنامه در حال اجرا)شروع کرد و طی چرخه ها آن را کامل نمود.
۱۰- انعطاف پذیری. انعطاف پذیری قدرت و ظرفیت یک نظام در حفظ وضعیت و موجودیت خود در مقابل اختلالات و تغییرات بیرونی است. این تغییرات که ممکن است اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی یا سیاسی باشد دو نوع اثر متفاوت دارند: فشار و ضربه یا شوک. سیستم در صورتی پایدار است که علی رغم وارد آمدن فشار و ضربه یا شوک، توانایی حفظ وضعیت خود را داشته باشد. فشار به تاثیرات جزئی اما مستمر اشاره دارد که تاثیرات تراکمی آن می تواند زیاد باشد، مثل کاهش تقاضای بازار برای محصول. در حالی که ضربه یک عامل قابل توجه اما گذرا است، مثل خشکسالی یا افزایش ناگهانی قیمت نهاده ها(یانگ و برتون، ۱۳۷۷،ص ۱۱).
۱۱- استفاده عاقلانه از منابع. به معنای استفاده از منابع تجدید پذیر در حد تجدیدپذیری و رعایت کارایی در مصرف منابع تجدید ناپذیر است. کارایی مصرف منابع نیز به معنای افزایش میزان تولید به ازای واحد مصرف منابع، کاهش هزینه، کاهش مصرف و باقی گذاشتن مقدار بیشتری از منابع برای نسلهای آینده و مقدار کمتری ضایعات و آلودگی برای نسلهای بعدی است.
۱۲- تفکر جهانی و عمل محلی. جهانی بیندیش و محلی عمل کن، شعار اصلی توسعه پایدار است و توسعه پایدار جز با توجه واقعی و کافی به مشکلات محلی و حل آن از طریق مشارکت ذینفع ها حاصل نمی شود.

توسعه پایدار و اصول ۱۷ گانه

توسعه پایدار به معنی توسعه ای همه‌جانبه و متوازن در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی است. مفهوم توسعه پایدار تلاش دارد که با نگاهی جدید به توسعه، اشتباهات گذشته بشری را تکرار نکند و توسعه ای همه‌جانبه و متوازن را رقم بزند.

بیشتر بخوانید...

قبل از مطرح شدن توسعه پایدار ۸ آرمان توسعه هزاره در جهان پیگیری می شد. بر سر این ۸ هدف مشترک در سال ۲۰۰۰ در سازمان ملل متحد توافق شده بود. این هشت آرمان عبارت بودند از:

آرمان ۱: از بین بردن فقر شدید و گرسنگی

آرمان ۲: دست یافتن به آموزش ابتدایی همگانی

آرمان ۳: گسترش و ترویج برابری جنسیتی و توانمندسازی زنان

آرمان ۴: کم کردن مرگ کودکان

آرمان ۵: بهبود سلامت مادران

آرمان ۶: مبارزه با ایدز، مالاریا،توبر کلوز و دیگر بیماری‌ها

آرمان ۷: تضمین پایداری محیط زیست.

آرمان ۸: گسترش مشارکت جهانی برای توسعه

از آرمان هزاره تا توسعه پایدار

علی رغم تمرکز قوی اهداف توسعه هزاره بر توسعه همه جانبه در ابتدای قرن ۲۱ و هدایت زندگی مردم در سراسر جهان به سمت بهبود موثر، هنوز هم میلیون ها نفر از نابرابری های اجتماعی و اقتصادی در رنج بودند و عملا این آرمان ها به نتیجه نرسید.

با به پایان رسیدن ضرب العجل تطبیق اهداف توسعه هزاره (MDGs) در سال ۲۰۱۵، سران کشورها در اجلاس ریو +۲۰ بر ایجاد چارچوبی جدید برای توسعه جهانی پس از سال ۲۰۱۵ تاکید نمودند و بحث اصول هفده گانه توسعه پایدار مطرح شد.

در سپتامبر ۲۰۱۵ در جلسه رهبران کشورهای عضو سازمان ملل متحد بررسی سند ۲۰۳۰ با ۱۷هدف اصلی و ۱۶۹ هدف ویژه به منظور حرکت به سوی توسعه و آموزش با کیفیت و فراگیر برگزار شد. در نوامبر ۲۰۱۵ در سی و هشتمین اجلاس یونسکو این سند به تصویب اعضا رسید تا از اول ژانویه ۲۰۱۶ اجرایی شود

سازمان ملل متحد نشست توسعه پایدار را دو روز قبل از نشست مجمع عمومی سازمان ملل برگزار کرد و در آن اهداف این سند برای دستیابی تا سال ۲۰۳۰ میلادی برای تمام کشور های جهان که عضوی سازمان ملل متحد هستند، ترسیم شد.

تا زمان آماده سازی سند اهداف توسعه پایدار، کارگروه های مختلفی شامل تجارت و صنایع، اطفال و جوانان، دهاقین و زمین داران، سازمان های غیر دولتی، مقامات کشور های مختلف، جوامع علمی و تکنولوژی، زنان، اتحادیه های کارگران و تجاران در پروسه مشورتی آن شرکت کردند و این سند برای طرح در مجمع عمومی سازمان ملل متحد آماده شد.

اهداف توسعه پایدار

توسعه پایدار به معنی توسعه ماندگار نیست

اجرایی کردن اهداف توسعه پایدار توازنی منطقی بین توسعه انسانی، محیط زیستی و اقتصادی ایجاد خواهد نمود و تطبیق توسعه ملی با اهداف توسعه پایدار می تواند در رسیدن به یک توسعه همه جانبه کمک کند.

به دلیل معنای لغوی رایج کلمه «پایدار»، در زبان فارسی گاها به اشتباه توسعه پایدار را به عنوان شکلی از توسعه که «ماندگار» و «بادوام» است معنی می‌کنند. مفهوم راستین توسعه پایدار یعنی، توسعه ای همه‌جانبه و متوازن در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی.

خلاصه ای از اهداف ۱۷ گانه اصلی سند توسعه پایدار و برخی از اهداف زیر مجموعه آن:

پایان دادن به فقر در تمامی اشکال آن در همه جا (ایجاد نظام حمایتی، نصف کرن فقرا، حذف فقر مطلق)
پایان دادن به گرسنگی، دستیابی به امنیت غذایی و بهبود تغذیه و ترویج کشاورزی پایدار (به ویژه تغذیه نوزادان ، آموزش کشاورزی، گسترش ژنتیک غذایی و کشاورزی)
تضمین زندگی سالم و ترویج رفاه برای همه در تمام سنین (کاهش مرگ و میر نوزادان و مادران ، کاهش مصرف مواد مخدر و دخانیات، واکسیتاسیون و مبارزه با بیماری های همه گیر و مهلک)
تضمین کیفیت آموزش فراگیر و عادلانه و ایجاد فرصت های یادگیری مادام العمر برای همه (آموزش تا دیپلم ، گسترش تحصیلات دانشگاهی و فنی حرفه ای برای همه و بدون تبعیض جنسیتی)
دستیابی به تساوی جنسیتی و توانمند سازی تمام زنان و دختران (ریشه کنی و مبارزه با قاچاق دختران و سواستفاده جنسی، بهره کشی کاری به رسمیت شناختن کار زنان در مجلس، کودکان کار، ازدواج در سنین پایین و …)
تضمین در دسترس بودن و مدیریت پایدار آب و فاضلاب برای همه (دسترسی به آب آشامیدنی ، احیای تالاب ها ، دفع فاضلاب و …)
تضمین دسترسی به انرژی ارزان قیمت، قابل اعتماد، پایدار و مدرن برای همه (گسترش انرژی های تجدید پذیر و بهره ور و …)
ترویج رشد فراگیر و پایدار اقتصادی، اشتغال کامل و مولد و شغل مناسب برای همه (رساندن رشد اقتصادی اعضا به هفت درصد، تضمین اشتغال پایدار، حمایت از کارآفرینی، افزایش بهره وری و … )
ایجاد زیرساخت انعطاف پذیر، ترویج صنعتی سازی فراگیر و پایدار و تقویت نوآوری (ایجاد زیر ساخت پایدار وصنعتی شدن ، حفظ محیط زیست متناسب با صنعت روز و …

اهداف توسعه پایدار

کاهش نابرابری در درون و میان کشورها (کاهش فقر ، کمک های مالی و …)
تبدیل شهرها و سکونت گاه های انسانی به مکان های همه شمول، مقاوم و پایدار (تهیه مسکن برای همه حصوصا اقشار کم درآمد، گسترش حمل و نقل برای همه خصوصا زنان و کودکان و معلولان، کاهش اثرات بلایای طبیعی، حفظ میراث فرهنگی و …)
تضمین الگوی تولید و مصرف پایدار (مدیریت مصرف غذایی و سوخت و انرژی، بازیافت زباله ها و …)
اقدام فوری برای مبارزه با تغییرات آب و هوا و اثرات آن (با اختصاص صد میلیارد دلار امریکا)
حفظ و استفاده پایدار از اقیانوسها، دریاها و منابع دریایی برای توسعه (جلوگیری از صید بی رویه ، مبارزه با آلودگی دریایی واسیدی شدن دریاها و …)
حفاظت، بازیابی و ترویج استفاده پایدار از اکوسیستم های زمینی، مدیریت پایدار جنگل ها، مبارزه با بیابان زایی، متوقف و معکوس نمودن فرسایش زمین و توقف از بین بردن تنوع زیستی (احیای جنگل، کاهش تخریب زیستگاهای طبیعی ، مبارزه با صید غیر قانونی گونه های حفلظت شده و …)
ترویج جوامع صلح طلب و فراگیر برای توسعه پایدار، دسترسی به عدالت برای همه و ایجاد نهادهای موثر، پاسخگو و فراگیر در تمام سطوح (کاهش خشونت، مبارزه با استثمار کودکان، مبارزه با جرائم سازمان یافته، شفافیت ، مبارزه با تروریسم ، ایجاد نظام دسترسی آزاد اطلاعاتی و …)
تقویت ابزارهای اجرایی و احیای مشارکت جهانی برای توسعه پایدار (گسترش مالیات، انتقال تکنولوژی و سرمایه و اختصاص ۰.۷ درصد از درآمد ناخالص ملی کشورهای توسعه یافته به کشورهای کمتر توسعه یافته و …)