«رسانه مسئولیت اجتماعی»: بیتا خداویسی _ گل فشان پدیدهای طبیعی است که طی آن گلولای از زیر زمین به شکل چشمهوار به سطح زمین میرسد و شکل ماهوری بخود میگیرد.
گلفشان یکی از عوارض ژئومورفولوژی و زمینشناسی است که از یک یا چند دهانه آتشفشانی تشکیل شده و بهطور مداوم گل سردی ازآن به خارج پرتاب و روان شده و باانباشته شدن رویهم، کمکم مخروطهای کوچک و بزرگی را تشکیل میدهد. برخی معتقدند گلفشان پدیدهای مرتبط با فعالیتهای آتشفشانی است، اما اغلب دانشمندان معتقدند این پدیده خاستگاه غیر آتشفشانی دارند.
گل فشان «قارن یارق» به مساحت حدود ۴۵ هکتار در استان گلستان به عنوان بزرگترین گل فشان شمال کشور محسوب میشود که سالها است فعالیتهایی همچون پرتاب گِل و خروج گاز متان از آن انجام میشود.
کاهش نزولات آسمانی سبب خشک شدن حوضچه پیرامونی گِل فشان «قارن یارق» آق قلا شده و تمام فعالیت ظاهری این پدیده زمین شناسی مانند پرتاب گِل متوقف شده است.
با خشک شدن بخش آبی واقع در کاسه این گل فشان، دهها هکتار عرصه نمکی پدیدار شده است.
این پدیده زمین شناسی از دوران چهارم زمین شناسی برجای مانده، با مدیریت و برنامه ریزی متولیان میتوانست زمینه جذب گردشگر را فراهم کند، اما به جز بهسازی راه خاکی آن، اقدام زیرساختی دیگری انجام نشده و تنها بومیان از آن دیدن میکنند.
علت نام گذاری آن به قارنیارق به این علت است که در زبان ترکمنی قارن به معنی شکم و یارق به معنی پاره است و به شکم پاره و یا جایی که شکم زمین شکافته و پاره گشته معروف است. گل فشان قارنیارق به شکل یک برجستگی حلقوی (مخروط گل فشان) به قطر بیرونی حداکثر۷۰۰ متر است و یک فروافتادگی در داخل این حلقه به عمق تقریبی۱۰-۱۵ متر وجود دارد که دریاچه گل فشان را در گذشته تشکیل میداده است.
اهمیت گل فشان ها
وجود این پدیده ریختشناختی در هر منطقه نشانه فعالیت زمینساختی آن منطقه بودهاست. بنابراین احتمال زلزله خفیف و گسل خوردگی وجود داشته که این امر باید در احداث سازههای ثابت و سکونت گاهها لحاظ شود.
ترکیبات بعضی گل فشانها تا حدی مشخصکننده وضعیت درونی زمین از لحاظ وجود منابع آب و نفت و سایر مشتقات هیدروکربنی میباشد.
گل فشانهای ایران اکثراْ در جلگه ساحلی دریای عمان در جنوب استان سیستان و بلوچستان و استان هرمزگان و نمونههای در شمال استان گلستان در شهرستان گمیشان واقع شدهاند.
بیشترین گلفشان های استان هرمزگان در شهرستان جاسک و منطقه کوه مبارک واقع هستند که بزرگترین آن در روستای توجَک قرار دارد و بیشترین گلفشان های شهرستان جاسک در روستای سرخکوه واقع هستند که به مجموعه گل افشان های چلپی سرخکوه معروف هستند. تعداد آنها به بیش از ۱۰۰گل افشان میرسد که در اثر فعالیت گسل گاوبندی شکل گرفته اند در برخی از این گلفشان ها گوگرد و گاز و مواد نفتی وجود دارد تعدادی از آنها فعال بوده و فعالیت آنها در فصول مختلف سال با تغییراتی همراه است، بطوریکه گاهی یک گل فشان فعال، ممکن است غیرفعال شود و بالعکس.
زمینشناسان در مورد چگونگی شکلگیری گل فشان نظرات مختلفی دارند؛ برخی آن را مربوط به روندهای خاص زمینشناسی دانسته و علت به وجود آمدن آن را فشارهای ناشی از حرکات تکتونیکی زمین میدانند. عدهای گل فشان را از پیامدهای آتشفشانها میدانند.
برخی نیز آن را به عواملی مثل زمین لرزه و تغییرات فشار لایهها نسبت میدهند، اما همگی در یک مورد هم عقیده هستند و آن این که عامل اصلی بالا آمدن گل فشان به سطح زمین گازهای موجود در تلههای نفتی اعماق زمین هستند و گل فشانها در مناطق رسوبات جوان و در مناطق ضعیف مثل امتداد گسلها به وجود آمده و به سطح زمین رسیدهاند.این عوارض میتوانند نشاندهندهی وجود منابع آبهای زیر زمینی، گازهای هیدروکربن و نفت باشد.
جالب است بدانید که گلفشانهای زمین بیش از ۸۰۰ عدد نیست که بیش از نیمی از آنها در اطراف دریای خزر و دریای عمان قرار گرفتهاند.
وضعیت گل فشان ها در کشورهای مختلف
گلفشانها در سرتاسر دنیا پراکنده هستند. بزرگترین کوه گل افشان دنیا با ارتفاع ۵۰۰ متر در منطقه بلوچستان پاکستان قرار دارد. معروفترین گلفشان ایران در منطقهٔ تَنگ در استان سیستان و بلوچستان و در شهرستان کنارک قرار دارد. این گلافشان مجموعهای از چند تپه با ارتفاع متفاوت است که هماکنون فقط یکی از آنها فعالیت گلفِشانی دارد.
به علت نزدیکی زیاد این منطقه به اقیانوس هند و همچنین شکل خاص پوسته زمین در این ناحیه، پوسته اقیانوس با شیب بسیار تندی در زیر این منطقه به داخل زمین فرو میرود که باعث به وجود آمدن فشارهای زیادی به پوسته زمین میگردد.
فشار به وجود آمده باعث خروج آب و به همراه آن گل و لای میشود. این عامل یکی از علتهای به وجود آمدن گل افشانها و چشمههای آب معدنی فراوان در این منطقه بهشمار میآید.
سرد بودن گل و عدم وجود بخار به همراه آن تاییدی بر صحت ادعای ذکر شدهاست. زیرا در مناطقی که پدیدههای مشابهی به علت گرمای زمین و فعالیتهای آتشفشانی رخ میدهد، خروج آب گرم به همراه بخار طبیعی تر است.
در فاصله حدود ۸ کیلومتری شمال شرق این مجموعه، مجموعه گل افشان دیگری وجود دارد که از فعالیت ان اطلاع دقیقی در دسترس نیست. گلافشان دیگری با نام پیرگل در منطقه بزمان در همین استان قرار دارد. گلافشانهایی با ساختار حوض مانند در منطقه گمیشانتپه در استان گلستان قرار دارد. گل افشانهای حوض مانندی نیز در منطقه میناب گزارش شدهاند.